Panoptikon

Toplumdaki denetimgözetimi saglamak adina on sekizinci yüzyilda hukukcu Jeremy Bentham, mimar kardesi Samuel Bentham tarafindan planlari cizilen, temelleri seffaf ve her yerden gözetlenebilen bir yapi olan panoptikon modelinin insa edilmesini önerir. Bentham kardesler, panoptikon modelinin planlarini ortaya koyarken de göz ve gözetleme anlayisini merkeze yerlestirirler ve kavramsallastirirlar. Pan bütün ve opticon görmek, gözlemlemek sözcüklerinin bir araya getirilmesinden olusan panoptikon, yapi yerine getirecegi göreve uygun olarak bütünü gözetlemek anlamina gelir. Bentham kardesler, ilk panoptikon modelinin planlarini bir hapishaneye göre cizseler de, cok sayida insanin bulundugu her ortama, gözetim altinda tutulmasinin amaclanan bütün kurumlara uygulanabilir oldugunu ortaya koyarlar. Bu cercevede planlari bir hapishaneye uygun hale getirerek tasarlanan panoptikon modelinin mimari yapi olarak özellikle denetim ve gözetim altinda tutulmasi gereken bütün ortamlarda uygun olabilecegini ve gerekliligini savunurlar. Bu modelin genel ilkesi ise görünmeden gözetleme olarak belirginlik kazanir. Yirminci yüzyila gelindiginde, sistematik hale gelen gözetim olgusunu tanimlamada kullanilan panoptikon bakis acisinin, gözetim pratiklerinin yorumlamasinda yetersiz ve eksik kaldigi görülür ve panoptikon modeli omniptikon modeline evrilir. Omniptikon modeli, herkesin herkesi, zaman mekan sinirlamasi olmaksizin, istedigi zamanda ve istedigi bicimde karsilikli gözetlemesine imkan saglayan ve bunu yaparken de eglence unsurunu dahil eden bir olguya dönüsür. Gönüllü olarak bireyin gözetlenmesi ya da istemedigi halde gözetim altinda tutulmasi, farkli yazarlar tarafindan ele alinan konular arasinda belirtilirken, Aldous Huxleyin Cesur Yeni Dünya ile George Orwellin Bin Dokuz Yüz Seksen Dört eserlerinde de ön plana ciktigi görülür.